• Moje miasto
  • Pruszków historycznie
  • Pruszków krajoznawczo
  • Miejsca pamięci
• Mój ogród
  • Historia i plan ogrodu
  • Energia w ogrodzie
  • Woda w ogrodzie.
  • Ogrodowe opłaty
  • Zabudowa działki
• Ogrodowe porady
  • Kalendarz upraw i pielęg.
  • Cięcie drzew i krzewów
  • Ochrona roślin
  • Co i jak kompostować.
• Moja działka
  • Moja działka
• Przydatne strony
  • Przydatne strony

Zebraną tu wiedzę o Pruszkowie podzieliłem na trzy części tj. 1) część historyczną obejmującą teren miasta do 1845 czyli do uruchomienia linii kolejowej, okres po oddaniu do użytkowania pierwszego odcinka kolei warszawsko - wiedeńskiej z Warszawy do Grodziska Maz. i okres po uzyskaniu w 1916 roku praw miejskich,
2) część krajoznawczą omawiającą istniejące zespoły pałacowo - parkowe, obiekty historyczne i sakralne i
3) miejsca pamięci na terenie Pruszkowa.

Pruszków w ujęciu historycznym.      Pruszków w ujęciu krajoznawczym.   Pruszkowskie miejsca pamięci.

Pruszków w ujęciu krajoznawczym

Parki i budowle

Zespół pałacowo - parkowy Potulickich

Dworek i park Potulickich to dziś funkcjonująca nazwa, ale budowali i urządzali je poprzednicy. Wieś Proskowo /około 78 ha/ pozostawała do 1580 roku we władaniu Pruszkowskich. Po kolejnych zmianach właścicieli wieś Proskowo, znacznie powiększona przechodzi w XVII wieku w ręce Kanclerza Wielkiego Koronnego, Andrzeja Leszczyńskiego.
Majątek w Pruszkowie po wygaśnięciu w końcu XVIII w. rodu Leszczyńskich w ciągu wieku XIX często zmieniał swój status własnościowy. W 1812 r. dobra przepisane zostają przez Franciszka Mielewskiego jego córce Ludwice i jej mężowi dr Józefowi Czekierskiemu, którzy przystępują ok. 1820 r. do budowy dworu zwanego później pałacykiem, budynku gospodarczego i lodowni. Wśród kolejnych właścicieli wymienić należy m. in. Iwana Skwarcowa, który posiadał dobra w Pruszkowie w latach 1836-1850. Z jego inicjatywy zadrzewione zostały łąki i nieużytki między dworem a Utratą. Z terenów majątku wydzielony został grunt pod linię kolei warszawsko-wiedeńskiej. Od roku 1860 właścicielem dóbr pruszkowskich był bankier warszawski Józef Epstein. Rozpoczął on w 1870 r. remont dworu oraz rozbudowę budynku gospodarczego do którego dobudowano oranżerię. W tym samym czasie zrealizowany został również park, którego projekt zlecił Epstein znanemu z licznych realizacji warszawskiemu ogrodnikowi Karolowi Sparmanowi. Zadłużony i zagrożony licytacją Józef Epstein przystąpił w latach 1872-1874 do parcelacji dóbr pruszkowskich na „osady kolonialne” i część wystawił na sprzedaż. Większość z tych parcel zakupili chłopi z Pruszkowa i Józefowa, pozostałe parcele znalazły nabywców wśród zamożnych mieszkańców Warszawy pod letnie rezydencje. Pozostały majątek przekazał córce Henrietcie, która sprzedaje go w 1877 r. Stanisławowi Wołowskiemu. Po nim majątek odziedzicza w 1893 r. jego córka Jadwiga, żona hr. Antoniego Potulickiego od którego nazwiska zespół nosi swą dzisiejszą nazwę.
Powierzchnia gruntów przeznaczona na sprzedaż podzielona została na 33 "osady kolonijne" po ok. 10 mórg.  Osadę nr 1 obejmującą teren nad Utratą w granicach dzisiejszych ulic Prusa, Poprzecznej, Różanej i rzeki nabył Marceli Zieliński - rejent Kancelarii Ziemiańskiej w Warszawie, zwaną "Willa Anielin". Osadę nr 2  leżącą dalej w stronę stacji kolejowej pomiędzy dzisiejszymi ulicami Kościuszki, Owocową i Poprzeczną nabył Jan Bersohn - bankier warszawski. Na działkach tych powstały parki Bersohna i Anielin, natomiast po drugiej stronie ulicy Starowiejskiej (Kościuszki) na rozparcelowanych działkach pobudował swój pałacyk Ignacy Więckowski - dzisiejszy park "Sokoła". Oprócz osad nr 1 i 2 naprzeciw pałacu po drugiej stronie ul. Warszawskiej (Prusa), znajdowała się kuźnia (później ZURT) oraz za nim kolonie włościan. W okresie międzywojennym tereny te zabudowano. Po wojnie park Potulickich zagospodarowany był częściowo od strony ul. Prusa z dużym stawem, na którym miejscowe PTTK miało wypożyczalnię rowerów wodnych i łódek. W zimie zainteresowani rodzice odśnieżali krąg wokół stawu i wraz z dziećmi jeździli na łyżwach. Na wysepce gniazdowały łabędzie nie niepokojone przez czworonogi.

Zespół pałacowo - parkowy Kościuszki zwany także Sokoła

Wzniesiony w 1876 r. przez Ignacego Więckowskiego. Później Aleksander Stępiński kupił posiadłość dla swej małżonki, Marii Stępińskiej. Następnie całość odkupił hr. Ksawery Pusłowski. Sam nie korzystał z pałacu, ale do końca października 1914r. wynajmował go dr Danielowi Goldbergowi, który prowadził tu prywatną lecznicę psychiatryczną. W październiku na skutek niemieckiego ostrzału artyleryjskiego pałac częściowo został zniszczony i lecznica z konieczności uległa likwidacji. Pusłowski w spadku zapisał majątek Stowarzyszeniu Księży Emerytów gnieźnieńskiej Kurii Arcybiskupiej. W 1924 r. po podpisaniu umowy z Kurią pałacyk wynajęło Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Zamiast czynszu Towarzystwo zobowiązało się odbudować pałac i uporządkować park. Część pomieszczeń na piętrze podnajęto Szkole Handlowej. W sali gimnastycznej uruchomiono kino Znicz. W 1928 r. powiększono salę dostawiając dobudówkę. Wewnątrz zainstalowano scenę teatralną. Po mobilizacji, do 8 września 1939 roku na wieży pałacu funkcjonował jeden z punktów obserwacyjno-meldunkowych obrony przeciwlotniczej rejonu Warszawy, połączony ze stolicą polową linią telefoniczną. W połowie września w sali kinowej utworzono punkt opatrunkowy. Na początku 1940 r. w pałacyku mieściła się pruszkowska delegatura Rady Głównej Opiekuńczej. W 1944 r. w budynku znalazła schronienie grupa wysiedleńców z Warszawy. Do 1945 r. funkcjonowała tu stołówka dla ubogich. Po roku 1945 pałacyk stał się siedzibą Domu Kultury Dzieci i Młodzieży. Około 1950 r. rozebrano salę widowiskową. W jej miejscu w 1974 r. wybudowano amfiteatr, zaś na wieży zainstalowano zegar z kurantem, skonstruowany przez inżyniera pruszkowskiego CBKO, Marka Górskiego, współtwórcę zegara na Zamku Królewskim w Warszawie. Pierwszego września 1974 roku został przekształcony w Młodzieżowy Dom Kultury. W 1993r. na parterze umieszczono filię Biblioteki Miejskiej. Na parterze znalazła też miejsce Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia.
Zasadniczą modernizację ponad czterohektarowego Parku Kościuszki rozpoczęto w roku 2007 od  remontu pałacyku "Sokoła" i jego otoczenia. W latach 2010-12 zmodernizowano południową część parku wykonując min. wielofunkcyjne boisko i duży plac zabaw. Koszt modernizacji tej części parku wyniósł 5,5 mln zł. Rozmieszczenie obiektów przedstawia poniższa grafika.



 

Szkoła im. Tadeusza Kościuszki.Ten dość okazały (jak na pruszkowskie realia z początku XX wieku), wolnostojący budynek jest najstarszą w naszym mieście, nieprzerwanie użytkowaną, siedzibą szkoły. Umieszczona nad wejściem tablica z dwugłowym orłem informuje zapewne o mieszczącej się tu szkole elementarnej – założonej w 1895 r. z inicjatywy Antoniego Potulickiego. On również, wespół ze Stanisławem Majewskim – współwłaścicielem fabryki ołówków, ufundował w 1905 r. przedstawiony na zdjęciu budynek, przed który wybiegła właśnie gromadka uczniów. W 1917 r. szkole i ulicy nadano imię Kościuszki, zaś po odzyskaniu niepodległości, zgodnie z nową strukturą szkolnictwa, przekształcono ją w szkołę powszechną, nadbudowując w 1931 r. dwa piętra. W czasie wojny budynek zajęło wojsko niemieckie, ale szkoła funkcjonowała legalnie, w wynajmowanych pomieszczeniach. Dalszą rozbudowę i modernizację gmachu przy ul. Kościuszki 38 przeprowadzono po wojnie, kiedy stał się siedzibą drugiego w Pruszkowie liceum ogólnokształcącego, wywodzącego swe tradycje od utworzonej w 1951 r. jedenastoklasowej szkoły ogólnokształcącej. Główny korpus budynku do dziś skrywa jednak w sobie ową ceglaną szkołę, widoczną na niniejszym zdjęciu.

Park im. Jana Bersona (Bersohna) jak wcześniej wspomniano znajdował się pomiędzy ulicą Kościuszki i torami kolejowymi. W czasie walk toczonych w tym  rejonie pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi w dniach 12 - 18 października 1914 roku wszystkie zabudowania w parku zostały zniszczone. W okresie międzywojennym wytyczono na tym terenie nowe ulice i teren zabudowano. Obecnie po parku został tylko niewielki skwer przy stacji kolejowej, na którym znajduje się pomnik poświęcony żołnierzom poległym w czasie okupacji hitlerowskiej.


  Park Anielin nie został zabudowany, prawdopodobnie z uwagi na podmokły w tym czasie teren i pomimo, że był terenem prywatnym, nie był ogrodzony i był dostępny dla mieszkańców.  W czasie I wojny światowej została zniszczona willa Zielińskich. W czerwcu 1924 roku Anielin został otwarty jako park i miejsce wypoczynku dla mieszkańców.  Organizowane tu były zabawy publiczne, imprezy puszczania wianków, czy dni morza. Na terenie parku był staw w kształcie litery L, po którym w lecie pływano łódkami, a w zimie  była ogólnodostępna ślizgawka. Była też strzelnica i zadaszona drewniana sala tańca. W latach powojennych nastąpiła likwidacja dawnego Anielina. Przez środek przebiega  ul. Wojska Pol. W zachodniej części pobudowano korty tenisowe, teren częściowo zabudowano. W latach 70-tych we wschodniej części stała jeszcze rzeźba „Poleszuczka” – przedwojenny dar miasta Pińska dla marszałka J. Piłsudskiego (na miejscu gdzie był staw), oraz betonowy krąg z podwyższeniem dla orkiestry - pewnie do urządzania potańcówek. W roku 2006 opracowany został projekt modernizacji wschodniej części Parku Anielin. Zgodnie z projektem wykonano modernizację alejek parkowych, urządzono dwa place zabaw dla dzieci młodszych i starszych (z bezpieczną nawierzchnią), zamontowano urządzenia sportowe dla osób starszych oraz dodatkowe ławki i kosze, wykonano szereg nasadzeń krzewów i drzew, jak również założono nowe trawniki.
Warto dodać, że na terenie Anielina dawniej był dworski młyn wodny - na Utracie przy dzisiejszym moście na ul. Prusa.

Zespół zabytkowej zabudowy Hosera i park "Mazowsze"

Na północnym skraju Pruszkowa znajduje się zespół zabytkowej zabudowy, w którym od 1896 r. funkcjonuje nieprzerwanie gospodarstwo ogrodnicze. Również nieprzerwanie jego właścicielem jest rodzina Hoserów, której historię na ziemiach polskich zapoczątkował Czech, Piotr Hoser, przybyły wraz z braćmi do Warszawy w połowie XIX w. Firma ogrodnicza „Bracia Hoser” - a właściwie syn Piotra, Piotr Ferdynand Hoser - zakupiła ziemię na pograniczu Żbikowa i Duchnic, a projekt architektoniczny budynków zamówiono u Czesława Domaniewskiego, park zaś zaprojektowali Walerian Kronenberg i Teodor Chrząński. Na zdjęciu widoczna jest willa właścicieli, położona przy ul. Żbikowskiej 56. Po przeciwnej stronie ulicy, pod nr 51, znajduje się część hodowlana, z budynkiem administracyjno-biurowym i innymi obiektami technicznymi. Firma po 2 wojnie  światowej została znacjonalizowana poza " Szkółkami Żbikowskimi", które jednak musiały przystąpić do spółdzielni produkcyjnej w Duchnicach. Po odzyskaniu gospodarstwa w 2003 roku wnuk Piotra Ferdynanda prowadzi dalej firmę pod nazwą „Szkółki Żbikowskie”.
Równocześnie ze szkółką roślin, chcąc wykorzystać koniunkturę budowlaną, Piotr Ferdynand Hoser założył  w roku 1897 cegielnię oraz fabrykę pilników przy obecnej ul. Mostowej.
Na miejscu "glinianek" po cegielni utworzono park "Mazowsze".

Zespół Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego

Warsztaty Naprawy Wagonów Towarowych powstały w 1897  roku z inicjatywy Towarzystwa Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Składający się na warsztaty zespół obiektów z reprezentacyjnym, neogotyckim budynkiem Dyrekcji z 1899 r. według projektu Czesława Domaniewskiego, stanowił największy kompleks przemysłowy, a jego pracownicy tworzyli podówczas w znacznej mierze autonomiczną społeczność z własnymi domami, spółdzielnią, szkołą i opieką lekarską.
Zapotrzebowanie na mieszkania dla pracowników tych zakładów w przeciągu kilku lat zmieniło wiejski krajobraz Żbikowa. Do 1912 r. powstało ok. 400 budynków mieszkalnych realizowanych na rozparcelowanych polach tworząc zabudowę większości dzisiejszych ulic, zlokalizowanych w sąsiedztwie warsztatów m. in. 3 Maja, Narodowej, Mickiewicza, a także po południowej stronie torów – Bohaterów Warszawy, Pięknej czy Bursowej. Na potrzeby zakładów w latach 1900-1904 powstała kolonia domów robotniczych przy ul. Harcerskiej tworząca później osiedle Utrata - na terenie dzisiejszego Piastowa. "Papiernia" to budynek, stojący przy ul. Broniewskiego 1, widoczny dobrze i dziś od strony torów kolejowych. Wzniesiono go zapewne na krótko przed 1895 r. dla nieznanego inwestora, który chciał uruchomić tu fabrykę papieru. Choć nigdy do tego nie doszło, nazwa Papierni przylgnęła na trwałe do tej części miasta. Budynek niedoszłej fabryki wykupił w 1898 r. zarząd Warsztatów Kolejowych i przebudował na mieszkania pracownicze. Warto zaś nadmienić, że główne osiedle robotnicze – Utrata, powstałe nieco później, bo w latach 1900- 04, stało się w odrodzonej Rzeczypospolitej zalążkiem nowego miasta – Piastowa. Ceglane domy pracowników pruszkowskich warsztatów stoją tam do dzisiaj, wzdłuż ulic: Harcerskiej i Popiełuszki.


Szkoła przy warsztatach kolejowych. W 1902 r.  zarząd warsztatów kolejowych zakupił dom od Seweryna Kuklińskiego przy ul. Szkolnej 3 w celu przeniesienia tam z Papierni szkoły dla dzieci swoich pracowników. Dzięki zaangażowaniu pedagogów i hojności dyrekcji kolejowej, szkoła ta wkrótce osiągnęła bardzo wysoki poziom nauczania. W 1915 r. została ewakuowana do Połtawy, gdzie działała przez kolejne trzy lata jako szkoła dla dzieci polskich kolejarzy. Podczas jej nieobecności budynek zajął internat i bursa dla sierot wojennych, prowadzone przez Radę Główną Opiekuńczą. Jej kierownikiem był Aleksander Kamiński – komendant pruszkowskiego hufca ZHP, późniejszy autor „Kamieni na Szaniec”. Szkoła kolejowa już tu nie wróciła, zaś po likwidacji bursy ulokowano tu na krótko szkołę powszechną im. Marii Konopnickiej. Jednym z jej nauczycieli był Marian Fuks, który za namową słynnej pedagożki, Marii Grzegorzewskiej, utworzył klasę, a następnie szkołę specjalną, której kontynuatorem jest dzisiejszy Ośrodek Szkolno Wychowawczy przy ul. Wapiennej 2. W roku 1931 budynek przy Szkolnej nabyła Matka Jaroszewska dla zgromadzenia sióstr samarytanek na zakład wychowawczy dla chłopców z lekką niepełnosprawnością intelektualną, funkcjonujący do dziś,  Siostry w Pruszkowie prowadzą także Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci przy ul. Żbikowskiej 40. 


Pałacyk przy ul. Broniewskiego 3. Zdjęcie przedstawia szpital robotniczy, należący do Warsztatów Kolejowych, wybudowany w 1908 r. W 1919 r. przekazano go powracającej z Rosji szkole kolejowej. Nie zmieściła się ona jednak w całości – młodsze klasy i przedszkole ulokowano w budynku przy ul. 3 Maja 6. Gmach przy Broniewskiego w okresie międzywojennym rozbudowano o salę gimnastyczną i teatralną, zainstalowano także natryski, urządzono pracownię stolarską, założono sad z drzewkami morwowymi w celu hodowli jedwabników. W 1937 r. szkoła otrzymała imię Marii Skłodowskiej-Curie, a uroczystość wręczenia sztandaru zaszczyciła swą obecnością siostra zmarłej noblistki. W czasie II Wojny Światowej budynek zajęli Niemcy i urządzili w nim internat dla niemieckich dzieci, uczących się w szkole ewangelickiej na ul. Topolowej 10. Polska szkoła, pozbawiona imienia patronki, za to z nadanym numerem 5 istniała jednak przez cały okres okupacji i powróciła do swej siedziby w 1945 r. Funkcjonowała tu do 1974 r., kiedy to została rozwiązana. Później działał tu hotel i schronisko turystyczne.
Likwidacja Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego, właściciela obiektu, przyczyniła się do zniszczenia pałacyku. Przeszedł on w ręce polsko-greckiej spółki w zamian za niespłacone długi ZNTK wobec tej firmy. Nowy właściciel zrezygnował z dozoru. Pałacyk był notorycznie ograbiany i dewastowany. Po dachu wykonanym z blachy miedzianej nie ma już prawie śladu. Złodzieje wyłamali kraty z okien.
 

Zespół zabudowy i park szpitala w Tworkach

W Tworkach w roku 1891. oddano do użytku szpital  pod nazwą "Warszawska Lecznica dla Obłąkanych", w skład którego wchodziło 12 oddzielnych budowli. Szpital posiadał oświetlenie elektryczne i został wyposażony w nowoczesną aparaturę i sprzęt medyczny.  W roku 1906 oddano na terenie szpitala cerkiew, którą w okresie międzywojennym przebudowano na kościół katolicki. W roku 1924 założono szpitalny cmentarz. Więcej o kosciele poniżej, natomiast o cmentarzu na stronie o miejcach pamięci.

Zespół pałacowo - parkowy w Helenowie

Pierwsza wzmianka o obiektach położonych na terenie dzisiejszego zespołu Pałacowo-Parkowego odnaleziono w „Złotej Księdze Szlachty Polskiej” (tom II) autorstwa Teodora Żychlińskiego, gdzie zapisano, iż „...dobra znajdujące się w powiecie pruszkowskim w obwodzie warszawskim województwa mazowieckiego, należały do Michała Kazimierza Ogińskiego”(ur.1728 - zm. 1800 r.), – generała lejtnanta, hetmana wielkiego litewskiego w latach 1768 – 1793, wojewody wileńskiego od 1764,kompozytora, pisarza, poety i dramaturga. Fundatora wybudowanego w latach 1765-1784, 46 kilometrowego kanału łączącego Niemen i Dniepr, zwanego kanałem Ogińskiego. Hr. Michał Kazimierz Ogiński zarządzał majątkiem do swojej śmierci.
Od około 1800 roku dobra Helenów należały do hr. Tomasza Adama Ostrowskiego (ur. 1735 zm. 1817) pułkownika wojsk koronnych, kasztelana czerskiego (od 1977), w Księstwie Warszawskim prezesa Głównej Izby Obrachunkowej (1808), marszałka  do sejmu (1809), senatora (1810) oraz prezesa senatu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1811 i 1817), Podskarbiego Nadwornego Koronnego.
Po śmierci Tomasza Ostrowskiego nowym właścicielem majątku Helenów w latach 1817-1833 zostaje jego syn Biskup Katedry Warszawskiej Tadeusz Jan Karol Ostrowski. W tym czasie na miejscu barokowego pałacu Michała Ogińskiego wzniesiony został nowy budynek w stylu klasycystycznym z dwoma oficynami, według projektu Jakuba Kubickiego /ur. 1758 – zm.1833/ oficera i architekta twórcy takich budowli jak: Arkady Kubickiego na Zamku Królewskim, Rogatek Warszawskich, świątyni Egipskiej i świątyni Sybilli, Nowej Kordegardy w Łazienkach. W latach 1833-1855majątek Helenów stał się własnością Wincentego Arkuszewskiego herbu Jastrzębiec. Wincenty Arkuszewski zmarł 21 lutego 1855 roku. Po jego śmierci dobra helenowskie zostały sprzedane.
Nowymi właścicielami majątku Helenów zostają małżonkowie Stanisław  Potocki i Maria Konstancja z Sapiehów. Zakup podwarszawskiej rezydencji był prawdopodobnie prezentem ślubnym dla Marii i Stanisława, którzy 2 maja 1855 roku zawarli związek małżeński.
Pałac okazał się zbyt mały dla nowej rodziny, więc w latach 1859-60 dokonano gruntownej przebudowy. Wykonawcą projektu i przebudowy był Władysław Hirszel, całość prac realizowana była pod nadzorem Henryka Marconiego. W wyniku przebudowy pałac nabrał cech neorenesansowych oraz zyskał półkolistą oranżerię. Pałac w takim stanie z małymi zmianami pozostał aż do czasów współczesnych.  W 1866 roku Stanisław Potocki dokonuje zapisu w księgach hipotecznych majątku Helenów na rzecz syna Jakuba Ksawerego Potockiego
W chwili objęcia majątku przez hr. Jakuba Ksawerego Potockiego składał się on z 30.000 hektarów ziemi, 16 pałaców i dworów, kamienic w Paryżu oraz udziałów w bankach i przedsiębiorstwach francuskich.  Sam Helenów miał statut podwarszawskiej rezydencji  obejmującej swoim obszarem 1000 hektarów ziemi. Nowy właściciel dba o społeczności lokalne, funduje budynki i sprzęty Ochotniczym Strażom Pożarnym, przekazuje tereny pod budowę szkół podstawowych (np. w Nowej Wsi). Jest darczyńcą na rzecz odbudowy Wawelu (tablica dziękczynna widnieje do dziś u wejścia do komnat królewskich). Hrabia wspiera również armię przekazując zamek w Brzeżanach na koszary dla 51 pułku piechoty. Jest również jednym z głównych sponsorów wybudowanego w 1932 roku Instytutu Radowego.
 Na dwa lata przed śmiercią, tj. w 1932 r., gdy zbudowano w Warszawie Instytut Radowy, hr. Jakub Potocki zdecydował się przekazać cały swój majątek na rzecz Fundacji mającej zająć się walką z chorobami „społecznymi”. Hrabia Jakub Potocki umiera w Helenowie 24.09.1934r.
W1936r. nastąpiło formalne przepisanie majątku Helenów na rzecz Fundacji im. hr. Jakuba Potockiego. Jednakże zbyt krótki okres dzielący ustanowioną testamentem Fundację od wybuchu wojny wykluczył możliwość zaadoptowania kompleksu pałacowego na potrzeby sanatoryjne.
W latach 1936-1939 majątkiem Helenów administrował Aleksander Tyski, a pełnomocnikiem Fundacji był ówczesny minister komunikacji inż. Kuhn.
W dniu 08.09.1939 roku obiekt Helenów zajęty został przez wojska niemieckie. Początkowo pałac służył jako szpital i sanatorium dla oficerów Wermachtu. W latach 1940-1941 został przekształcony na rezydencję Komendanta Getta Pruszków. Od marca 1941 roku do 1944 roku obiekt Helenów ponownie wykorzystywany był jako obiekt szpitalno-sanatoryjny dla oficerów Wehrmachtu. W pierwszych dniach po wybuchu Powstania Warszawskiego tj. w sierpniu 1944 roku w pałacu Helenów zamieszkał gen. Reinefarth - dowódca grupy bojowej tłumiącej powstanie warszawskie, a następnie komendant niemieckiego nazistowskiego obozu przejściowego „Dulag 121” Oberst Kurt Sieber, który mieszkał w nim do początku stycznia 1945 roku. Po wyzwoleniu Pruszkowa od dnia 17.01.1945r. w Pałacu Helenów znajdował się sztab 2 Korpusu Kawalerii Gwardii Armii  Czerwonej. Po jego wymarszu w majątku umieszczono placówkę Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD), która stacjonowała w obiekcie do początku sierpnia 1947 roku.
Po opuszczeniu obiektu przez NKWD Pałac, w ciągu jednej nocy został ograbiony i zniszczony. Zdewastowany obiekt został przejęty przez administrację państwową, a następnie przekazany do użytkowania Wojsku Polskiemu. Na tej podstawie siódmego sierpnia 1947 rozkazem organizacyjnym utworzono Dom Wypoczynkowy Ministerstwa Obrony Narodowej w Helenowie. Z dniem 01.01.2007 r. został utworzony Ośrodek Reprezentacyjny Ministerstwa Obrony Narodowej.
Obok pałacu znajduje się dobrze zadbany park krajobrazowy z przykładami rzeźb klasycystycznych autorstwa Danaida Jacopa Franceschiego z 1863 roku. Obszerny kompleks stawów. Dwie oficyny z pocz. XIX w., wg projektu Kubickiego. Obelisk poświęcony pamięci poległych w czasie I wojny światowej. W bogatym drzewostanie parku znajdują się okazy zaliczone do zabytków przyrody: 14 dębów szypułkowych, 2 białe topole oraz jesion wyniosły.

 

Park przy osiedlu B. Prusa " Żwirowisko ".

Przy osiedlu B. Prusa było wiele dołów  po wyeksploatowanych żwirowiskach. Część dołów zasypano elementami wyburzanych budynków, uszkodzonymi elementami wielkiej płyty, przepustami, asfaltem i ziemią z wykopów, którą pokrywano wysypisko. Część dołów zagospodarowano montując drewniane schodki piaskownice i zjeżdżalnię dla dzieci. W głębszych dołach wytworzyły się sadzawki, porosłe trzciną, w których gnieździły się kaczki. Elementy drewniane uległy zniszczeniu i dewastacji. W roku 2012 rozpoczęto zagospodarowanie tego terenu, które ukończono w 2014 roku.

Inne obiekty

Przy czołgu w Pruszkowie

Przy czołgu w Pruszkowie oznacza dwie lokalizacje. Dawną przy zbiegu ul. Wojska Polskiego i ul. Niepodległości oraz późniejszą przy ul. Przejazdowej 17  na Gąsinie.

Przy skrzyżowaniu ulic Wojska Polskiego i Niepodległości, na 22 lipca 1969 roku czyli obchodzone wówczas Święto Odzyskania Niepodległości, ustawiony został ciężki czołg IS-2. Ustawiono go tu na pamiątkę wyzwolenia Pruszkowa 17 stycznia 1945 roku spod okupacji hitlerowskiej. Z biegiem lat wtopił sie w architekturę Pruszkowa i stał sie punktem orientacyjnym - "przy czołgu". W latach 90-tych czołg został przeniesiony do Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej.
Ciężki czołg IS-2 produkowany był w latach 1943-45 i używany do 1994 roku. Ważył ponad 40 ton i uzbrojony był w armatę 122 mm. Był on odpowiedzią na niemieckie ciężkie czołgi "Tygrysy".

Skup Złomu Przy Czołgu w Pruszkowie przy ul. Przejazdowej 17 to nowsza lokalizacja z czołgiem w tle. Właściciel postanowił przywrócić Pruszkowowi czołg i na swoim złomowisku umieścił czołg T-55 i samobieżną haubicę 2s1. Koncepcja tworzenia przedmiotów i figur ze złomu wyszła także od właściciela pruszkowskiego "Skupu Złomu przy Czołgu" Mariusza Olejnika posługującego się pseudonimem Jose Angel. Pierwszą rzeźbą był stolik ze szklanym blatem wykonany z bloku silnika V8. Następne eksponaty galerii figur stalowych Gallery of Steel Figures  (GSF) inspirowane były bohaterami z bajek, filmów, postaciami świata polityki i show biznesu oraz odtwarzały najbardziej ekskluzywne samochody wiodących marek. Rzeźby wykonane są z tysięcy elementów pochodzących tylko z recyklingu. Do ich stworzenia wykorzystano tysiące fragmentów zawieszeń samochodów, silników, wszelkiego rodzaju przekładni, skrzyń biegów itp. Zespół GSF powiększał sie od 4 do 50 rzemieślników (artystów) tworzących w wielu miejscach na świecie. Proces tworzenia rzeźb jest pracochłonny, gdyż wykonywany jest wyłącznie ręcznie. Do wykonania niektórych rzeźb potrzeba było około 7000 roboczogodzin 4-osobowego zespołu. Rzeźby wykonywane są w skali 1 :1.jast ich kilkadziesiąt i ciągle są tworzone nowe.

Osiedle Wyględówek

W pierwszej połowie 70-lat dzisiejsze osiedle Wyględówek było pustym terenem porośniętym trawą z pozostałością starych sadów. W głębi był basen kąpielowy, za którego ogrodzeniem były grunty państwowego gospodarstwa rolnego obsiewane zbożem i kukurydzą. Dalej za basenem był jak obecnie staw rybny, tyle że ogólnodostępny służący jako dzikie kąpielisko dla młodzieży. Osiedle mieszkaniowe Wyględówek wybudowano w drugiej połowie 70-tych lat. Zamiast starego zrujnowanego baseny pobudowano pływalnię Kapry posiadającą dwa baseny: rekreacyjny i sportowy oraz dwie zjeżdżalnie. Dalej wybudowano hotel trzygwiazdkowy Hotel Victor Pruszków by DeSilva, posiadający 68 pokoi, 5 sal konferencyjnych, restauwację.
W 2008 roku na osiedlu otwarto pierwszy w Polsce kryty tor kolarski - BGŻ Arena. Już we wrześniu tego roku odbyły się tu Mistrzostwa Europy w kolarstwie torowym U-23 (młodzieżowe), a w marcu 2009 roku odbyły się tu Mistrzostwa Świata w kolarstwie torowym.
Długość toru wynosi 250 m , którego powierzchnia pokryta jest drewnem z sosny syberyjskiej. Trybuny mieszczą 1800 widzów, z możliwością dostawienia kolejnych 1500 miejsc. Tu znajduje się również siedziba Polskiego Związku Kolarskiego (ul. Andrzeja 1, 05-800 Pruszków).
Za BGŻ Arena wybudowano park linowy " Linlandia ". Park posiada dwa tory zawieszone na drzewach. Jeden na wysokości 2,5 m i drugi na wysokości 7m z różnego rodzaju przeszkodami.




PałacTeichfelda. wybudowany w 1900 r. jako rezydencja właściciela fabryki wyrobów fajansowych Jakuba Teichfelda.Przebudowany w 1907 r., przetrwał do czasów PRL i pełnił funkcję siedziby Państwowego Instytutu Szkła i Ceramiki, a także wzorcowni wyrobów zakładów produkcji porcelitu.Po przeprowadzce instytutu do Warszawy obiekt przekazany został w użytkowanie Pruszkowskim Zakładom Porcelitu. W 2005 roku syndyk masy upadłościowej sprzedał pałac z fabryką grupie kapitałowej Longbridge, która buduje na terenie dawnej fabryki osiedle mieszkaniowe. Obecnie w części pałacu mieści się biuro sprzedaży mieszkań.

Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Żbikowie

Wg dokumentów z 1468 r. parafia w Żbikowie została erygowana w 1236 r. W 1450 roku biskup poznański Jędrzej z Bnina wybudował w Żbikowie nowy kościół i w tej posiadłości często gościł. Obecny neogotycki kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Maryi Panny został zbudowany w latach 1906-1914 na miejscu poprzedniego kościoła pochodzącego z XIII w.  W czasie I wojny światowej po niemieckim ostrzale zawaliło się sklepienie świątyni. Prace remontowe trwały do 1921 r. Po ich ukończeniu w kościele umieszczono wielki ołtarz z figurą Matki Bożej, zbudowano także boczne ołtarze oraz ułożono wzorzystą posadzkę. Nad wejściem wmurowane są kule armatnie z 1794 r. Więcej o tej parafii na stronie historycznej Pruszkowa oraz na stronie parafii żbikowskiej.

Kościół p.w. św. Kazimierza w Pruszkowie

 
Intensywny rozwój Pruszkowa na przełomie XIX/XX w. Wymusił budowę nowej świątyni, położonej bliżej dzielnic przemysłowych. Prace, prowadzone według projektu Czesława Domaniewskiego, na terenie dawnego targu, odstąpionego przez Potulickich, ruszyły w 1907 r. . Tymczasowo wzniesiono tam  drewnianą kaplicę filialną parafii żbikowskiej, zaś parafię pruszkowską erygowano w 1913 r. Pierwsze nabożeństwo w nowym kościele odprawiono w 1923 r., ale przez długie jeszcze lata wykańczano stopniowo jego bryłę, doposażano wnętrze, w okna wstawiano witraże. Zamierzony przez architekta kształt osiągnięto dopiero w 1982 r., instalując na wieżach strzeliste hełmy.  Kościół stał się swoistą kroniką historii Pruszkowa – liczne płyty, pomniki i epitafia upamiętniają wydarzenia i ludzi szczególnie zasłużonych dla pruszkowskiej społeczności. W kościele zainstalowano 43-głosowe organy, służące nie tylko podczas nabożeństw, ale również w czasie urządzanych tu koncertów muzyki poważnej.

Cerkiew a następnie kościół katolicki p.w. Przemienienia Pańskiego w szpitalu tworkowskim

 
Widoczną na zdjęciu prawosławną cerkiew szpitalną wzniesiono w 1906 r. w unikatowym dziś, w skali całego kraju, stylu ormiańskim. Charakterystyczne dla niego są świątynie na planie centralnym, ze stosunkowo dużą kopułą o wysokim, wielokątnym tamburze, wspartą na czterech kolumnach.  Odstępstwem jest tylko wysoka dzwonnica – rzadka w Armenii, z uwagi na częste w tym kraju trzęsienia ziemi. Świątynię otwarto ponownie w 1930 r., jako kaplicę szpitalną, po przystosowaniu wnętrz do wymogów liturgii rzymsko-katolickiej.  W 1951 r. utworzono tu filię parafii żbikowskiej pw. św. Edwarda, ale starania o budowę dużego kościoła i usamodzielnienie parafii były jeszcze długo torpedowane przez władzę ludową. Udało się tego dokonać dopiero w 1984 r.

Kościół p.w. św. Edwarda w Tworkach

1 czerwca 1984 roku kard. Józef Glemp erygował parafię św. Edwarda Wyznawcy w Pruszkowie, której administratorem został mianowany ks. Tadeusz Woch. Dwa lata później parafianie z ks. Wochem przystąpili do wznoszenia budynku kościoła według projektu architekta Janusza Trzebuchowskiego. 8 czerwca 1987 w Bazylice Archikatedralnej św. Jana Chrzciciela papież Jan Paweł II poświecił kamień węgielny świątyni., który został uroczyście wmurowany 22 czerwca 1989 r. przez Prymasa Polski kard. Józefa Glempa. Budowa zakończyła się w 1996 roku. 24 grudnia tegoż roku ks. Prymas poświęcił nowy kościół i odprawił w nim uroczystą Pasterkę, a 3 Czerwca 2000 roku konsekrował świątynie.

Kościół p.w. św. Józefa na osiedlu S. Staszica

29 maja 1984 roku  Ks. Biskup Jerzy Modzelewski poświęcił plac o powierzchni 7500 m² pod budowę kościoła i budynków  Domu Katechetycznego i Plebanii. W tym samym roku rozpoczęto wykopy pod fundamenty kościoła. 24 listopada 1987 r.  Ks. Kardynał Józef Glemp erygował quasi parafię pod wezwaniem Św. Józefa Oblubieńca NMP, zatwierdzając jej granice. 01 marca 1987 r. Ks. Kardynał Józef Glemp, dotychczasowy ośrodek duszpasterski erygował jako Parafię w takich granicach jakie miał ośrodek duszpasterski. Pierwszą Mszę Św. odprawiono 25 grudnia 1986 roku w kaplicy znajdującej się na terenie Domu Katechetycznego o powierzchni 100 m². Pierwszą Mszę Św. w surowych murach budującego się dolnego kościoła na Boże Narodzenie 1990 roku, a pierwsza Msza Św. w kościele górnym to Pasterka 2005 roku. Pierwszym proboszczem i budowniczym świątyni był ks. Mirosław Piszczatowski.

Kościół p.w. NMP Nieustającej Pomocy na osiedlu B. Prusa

Parafia pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy została erygowana 5 czerwca 1996 roku przez Prymasa Polski Józefa Kardynała Glempa. Msze święte początkowo były odprawiane w prowizorycznej wiacie. Od 2 listopada 1996 r. w kaplicy urządzonej w podziemiach domu parafialnego, a od grudnia 2005 r. w nowo wybudowanej świątyni, Pierwszym proboszczem w latach 1966-2006 i budowniczym świątyni był ks. Maciej Szymański. Ks. kanonik dr Maciej Szymański został proboszczem w parafii św. Barbary w Warszawie.