• Moje miasto
  • Pruszków historycznie
  • Pruszków krajoznawczo
  • Miejsca pamięci
• Mój ogród
  • Historia i plan ogrodu
  • Energia w ogrodzie
  • Woda w ogrodzie.
  • Ogrodowe opłaty
  • Zabudowa działki
• Ogrodowe porady
  • Kalendarz upraw i pielęg.
  • Cięcie drzew i krzewów
  • Ochrona roślin
  • Co i jak kompostować.
• Moja działka
  • Moja działka
• Przydatne strony
  • Przydatne strony

Zebraną tu wiedzę o Pruszkowie podzieliłem na trzy części tj. 1) część historyczną obejmującą teren miasta do 1845 czyli do uruchomienia linii kolejowej, okres po oddaniu do użytkowania pierwszego odcinka kolei warszawsko - wiedeńskiej z Warszawy do Grodziska Maz. i okres po uzyskaniu w 1916 roku praw miejskich,
2) część krajoznawczą omawiającą istniejące zespoły pałacowo - parkowe, obiekty historyczne i sakralne i
3) miejsca pamięci na terenie Pruszkowa.
 
Pruszków w ujęciu historycznym.      Pruszków w ujęciu krajoznawczym.   Pruszkowskie miejsca pamięci.

 Żbików

to najstarsza część Pruszkowa. W przywileju immunitetowym księcia Bolesława pochodzącym z 1297 r. wymieniony, jako własność biskupów poznańskich, zapisany jako Stibicovo. Wg dokumentów z 1468 r. parafia w Żbikowie została erygowana w 1236 r., czyli za rządów biskupa Pawła (1211-1242). W XIII wieku mógł więc powstać w pobliżu kościoła dwór biskupi, który wymieniany jest w  XIV wieku.
W 1350 roku książę Kazimierz I odnawia immunitet dobrom bpa w swoim księstwie, w tym w Stbykowie z wszystkimi przynależnościami, min. ogranicza zakres sądów książęcych wobec mieszkańców, zezwala na lokację dóbr na prawie niemieckim lub polskim, oraz na łowy na jelenie i sarny w tych dobrach.
W 1436 r. Wawrzyniec z Góry, w imieniu Stanisława bpa jako posesora Sdbicowa zawiera ugodę ze Świętosławem z Pruszkowa. Świętosław ma wystawić młyn na rzece Nrowie ze stawem rybnym przy brzegu bpa, a bp ma zbudować groblę i staw przy brzegu Świętosława tak, aby młyn biskupi nie tamował spływu wody z młyna Świętosława. Bp ma uczynić drogę od grobli Świętosława przez swe pole i zarośla aż do gościńca w stronę Warszawy, a Świętosław ma uczynić drogę od grobli bpa aż do gościńca z Błonia do Pęcic.
W latach 1439 - 42  biskup poznański Jędrzej z Bnina wybudował w Żbikowie nowy murowany kościół staraniem swego brata Wojciecha tenutariusza w Sbikowie
Kościół posiadał tu dość rozległe włości. Wg danych z  roku 1580 Gen. Nicolaus Grzibowski succamerarius podkomorzy warszawski, dzierżawił wsi duchowne Żbików, Żdziary, Bąki, Tworki, Domaniewo i Biskupice. Do parafii żbikowskiej w tym czasie należały wsie: 1.Żbików, 2.Zdzary (dzisiejszy Piastów) 3.Bąki, 4.Popowa (Popówek), 5.Gąsino, 6.Wieska Pogroszewska, 7.Wola Sękowa (Wolskie), 8.Białe, 9.Czajki Maior Korab (Czajki dziś nieznana w r. 1580 istniały: „Czajki major Korab, Czajki minor i Czajki Kobyłka)” 10.Tworków (Tworki), 11.Konotopa, 12.Domaniewo, 13.Pogroszewo Mair, 14.Koprki, 15.Sokołki, 16.Duchnice, 17.Ołtarzewo, 18.Bronisze, 19.Gołombki, 20.Swabi Bozeje (Szamoty), 21.Czechowice. a na prawym dopływie rzeczki Nrowy później Mrowy dzisiaj Utraty w rejonie kościoła znajdował się młyn wodny.
Obok na mapie z 1839 roku nadal widnieje rzeka Mrowa, natomiast nazwę Utrata nosi dopływ Mrowy dzisiejsza Raszynka. Na Mrowie, w tym czasie najbliższe młyny istniały: w Pruszkowie, w Pęcicach i Komorowie, natomiast nie ma już młyna na prawym dopływie Mrowy. Rzeka zmienia jednak już nazwę na Utrata, bo powyżej Błonia pisze Utrata czyli Mrowa, podobnie jest z Helenowem, gdzie pisze Helenów czyli Nowa Wieś.
Podług wizyty uczonego biskupa poznańskiego, Wawrzyńca Goślickiego, dokonanej w 1603 roku, w Żbikowie należącym do dekanatu błońskiego, istniała szkoła elementarna, a jej rektor pobierał dziesięciny ze wsi Czechowice i Gołąbki. Według ustaleń tej wizyty w archidiakonacie warszawskim  było w tym czasie 125 szkół elementarnych.
Obowiązek prowadzenia przy parafiach szkół elementarnych nałożony został na wszystkie parafie przez Sobór Laterański IV w 1215 r. Pleban utrzymywał rektora szkoły, czyli nauczyciela, na którego było wyznaczone specjalne uposażenie. Do szkoły parafialnej uczęszczały dzieci z różnych stanów. Uczono w zależności od umiejętności nauczyciela: czytania, pisania, rachunków, śpiewu kościelnego, katechizmu.
W 1749 roku staraniem ks. Szymona Alshutta proboszcza Żbikowskiego (1742-1750)  został wybudowany w Żbikowie szpital dla ubogich i pomieszczenie dla organisty.
Po III rozbiorze Polski – 1795 (Rosja, Prusy, Austria), na mocy deklaracji króla Prus Fryderyka Wilhelma II z dnia 28 VII 1796 r. o upaństwowieniu dóbr duchownych, starostw i królewskich pod pretekstem źle prowadzonej w nich gospodarki, dobra biskupów poznańskich przejęte zostały przez rząd pruski.
Potwierdza to ks. Ludwik Ziemiański (1820-1847) pisząc że, "dobra Żbików, Domaniew, Tworki, Bąki i Biskupice należały do roku 1794 do Biskupstwa Poznańskiego. Żbików dawniey był Stolicą Biskupstwa Poznańskiego letnią. Za Pruskiego Rządu odebrane zostały te Dobra na skarb i były w posiadaniu Rządowym".
. Pisze również że wsie Żdżary i Konotopa były własnością Seminarium Duchownego Św. Jana Chrzciciela w Warszawie i były od 1798 roku dzierżawione.W roku 1802 do parafii żbikowskiej należały wsie : Bąki, Bronisze, Czechowice, Duchnie, Gołąbki, Konotopa, Koprki, Ożarów, Ottarzew, Pogroszew, Pruszkowski Dwór, Szamoty, Tworki, Wolskie, Żbików, Zdźary, wsie w Kreyzie Błońskim: Gąsin, Granica, Helenów, Koszaiec, Parzniewo i Moszna. „Wsie do Parafii Zbikowskiey należące, których przezwiska zaginęły – Czajki, Sokółki, Dziarzki, Krupki i Białki, iest Szlad ze z tych wsiów zrobiły Duchnice a Bożeye iest domysł że do Szamot należa­ły.
W późniejszych latach wspomniane dobra duchowne zmieniały wielokrotnie właścicieli, były one sprzedawane, zamieniane, dzierżawione i uległy rozdrobnieniu.
Jak pisze  proboszcz parafii Żbików  ks. Zarzecki Franciszek (1865-1900)  "od czasu zaboru Biskupom czyli wydarcia Kościołowi tych Dóbr, żaden z posiadaczy ich nie wyszedł dobrze w doczesności, a cóż dopiero dzieje się z nimi w wieczności".
"Na terenie Żbikowa istniał w XVIII w. drugi kościół drewniany pw. św. Krzyża i takiż budynek szpitalny pod kierownictwem B-ci Bonifratrów. Kościółek ten stał od bardzo dawna. W czasie zawieruchy wojennej w roku 1794 kościółek z zabudowaniami został spalony. Nie został odbudowany, a w miejscu kościoła znajdowała się kapliczka, która wskazywała na miejsce drugiego kościoła i szpitala w Żbikowie. Wokół tego już nieistniejącego kościoła powstał Żbikowski cmentarz grzebalny". Pierwsza wzmianka o cmentarzu parafialnym pochodzi z roku 1743.

Tworki (1432 Tworkowo, 1580 Tworkowo albo Tworków) to wieś należąca do parafii Żbików, będąca również do roku 1794 własnością biskupów poznańskich, a jej historia wiąże się z opisaną historią Żbikowa. W wyniku zmian właścicieli wsie Tworki i Bąki nabyte zostały w 1832 r. przez Jana Kryńskiego i odziedziczone po nim w 1861 r. przez syna Franciszka Kryńskiego.

Pruszków. Pierwsze wzmianki o wsi Proskowo pojawiają się w połowie XV wieku. Wieś Pruszków należała do parafii Pęcice, która prawdopodobnie wyodrębniła się z parafii Żbików. Dwór pruszkowski należał z kolei do parafii Żbików. W roku 1456 Świętosław z rodu Pierzchałów, pieczętujący się herbem Roch, otrzymał z nadania Księcia Mazowieckiego Janusza I wsie Proskowo, Wolica, Kłębowo. Pogroszewo i Pęcice. Potomkowie Świętosława byli założycielami rodzin Pruszkowskich i Pęcickich, które przyjęły nazwiska od dziedziczonych wsi . Wieś Proskowo /około 78 ha/ pozostawała we władaniu Pruszkowskich do 1580 roku. Po kolejnych zmianach właścicieli wieś Proskowo, znacznie powiększona przechodzi w XVII wieku w ręce Kanclerza Wielkiego Koronnego, Andrzeja Leszczyńskiego.
Majątek w Pruszkowie po wygaśnięciu w końcu XVIII w. rodu Leszczyńskich w ciągu wieku XIX często zmieniał swój status własnościowy. W 1812 r. dobra przepisane zostają przez Franciszka Mielewskiego jego córce Ludwice i jej mężowi dr Józefowi Czekierskiemu, którzy przystępują ok. 1820 r. do budowy dworu zwanego później pałacykiem, budynku gospodarczego i lodowni. Wśród kolejnych właścicieli wymienić należy m. in. Iwana Skwarcowa, który posiadał dobra w Pruszkowie w l. 1836-1850. Z jego inicjatywy zadrzewione zostały łąki i nieużytki między dworem a Utratą. Z terenów majątku wydzielony został grunt pod linię kolei warszawsko-wiedeńskiej. Od roku 1860 właścicielem dóbr pruszkowskich był bankier warszawski Józef Epstein. Rozpoczął on w 1870 r. remont dworu oraz rozbudowę budynku gospodarczego do którego dobudowano oranżerię. W tym samym czasie zrealizowany został również park, którego projekt zlecił Epstein znanemu z licznych realizacji warszawskiemu ogrodnikowi Karolowi Sparmanowi. Po przeprowadzeniu regulacji gruntów po południowej stronie istniejącej już linii kolejowej zadłużony i zagrożony licytacją Józef Epstein przystąpił w latach 1872-1874 do parcelacji dóbr pruszkowskich na „osady kolonialne” i część wystawił na sprzedaż. Większość z tych parcel zakupili chłopi z Pruszkowa i Józefowa, pozostałe parcele znalazły nabywców wśród zamożnych mieszkańców Warszawy pod letnie rezydencje. Pozostały majątek przekazał córce Henrietcie, która sprzedaje go w 1877 r. Stanisławowi Wołowskiemu. Po nim majątek odziedzicza w 1893 r. jego córka Jadwiga, żona hr. Antoniego Potulickiego od którego nazwiska zespół przyjmuje swą dzisiejszą nazwę.
Do połowy XIX wieku omawiane wioski nie wyróżniają się niczym szczególnym spośród innych wsi mazowieckich.

W roku 1845 oddano do użytkowania pierwszy odcinek  kolei warszawsko - wiedeńskiej z Warszawy do Grodziska Maz. ze stacją w Pruszkowie i od tego czasu rozpoczął się szybki rozwój Pruszkowa. Przyczyniło się do tego także zniesieniu w 1851 roku granicy celnej między Kongresówką a Imperium Rosyjskim.
Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska mająca łączyć Warszawę z Maczkami (dzisiejszy Sosnowiec), na granicy z zaborem austriackim, została zaprojektowana już w 1835 roku. Ponieważ z Maczek przez Kraków miała łączyć Warszawę z Wiedniem stąd warszawsko-wiedeńska. W listopadzie 1844 roku ukończono odcinek do Pruszkowa, a w czerwcu 1845 roku do Grodziska Mazowieckiego i wtedy oddano linię do użytkowania. W październiku 1845 roku doprowadzono tory do Skierniewic i Łowicza, w grudniu 1846 roku do Częstochowy, a w kwietniu 1848 roku do granicy w Maczkach. Linia miała długość 327,6 km i miała 27 stacji (mapa obok). Była to pierwsza linia kolejowa w Królestwie Polskim i druga w całym Imperium Rosyjskim. W 1845 roku wybudowano też w Warszawie okazały gmach Dworca Wiedeńskiego projektu arch. Henryka Marconiego. Dziś w tym miejscu znajduje się stacja metra - "Centrum".
W roku 1888 początkowy przystanek w Pruszkowie zastąpiono wybudowanym w 1888 roku piętrowym budynkiem dworca, który przetrwał do I wojny światowej. Dworzec zniszczony został w czasie walk niemiecko-rosyjskich, które toczyły się na tym terenie. Po zakończeniu wojny i odzyskaniu niepodległości przez Polskę, linia kolejowa przejęta została przez Koleje Polskie.  Nowy właściciel odbudował dworzec pruszkowski w 1924 r.


Na terenie Żbikowa, na przełomie XIX  i XX wieku, powstało kilka zakładów przemysłowych.
W roku 1897, z inicjatywy Towarzystwa Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, powstają  Warsztaty Naprawy Wagonów Towarowych  . W 1913 roku zakłady zatrudniały już 880 osób. Składający się na warsztaty zespół obiektów z reprezentacyjnym, neogotyckim budynkiem Dyrekcji z 1899 r. stanowił największy kompleks przemysłowy, a jego pracownicy tworzyli podówczas w znacznej mierze autonomiczną społeczność z własnymi domami, spółdzielnią, szkołą i opieką lekarską.
Zapotrzebowanie na mieszkania dla pracowników tych zakładów w przeciągu kilku lat zmieniło wiejski krajobraz Żbikowa. Do 1912 r. powstało ok. 400 budynków mieszkalnych realizowanych na rozparcelowanych polach tworząc zabudowę większości dzisiejszych ulic, zlokalizowanych w sąsiedztwie warsztatów m. in. 3 Maja, Narodowej, Mickiewicza, a także po południowej stronie torów – Bohaterów Warszawy, Pięknej czy Bursowej. Osada ta zwana Żbikówkiem posiadała zabudowę, najczęściej w postaci wielorodzinnych czynszowych domów mieszkalnych zarówno wolnostojących jak również tworzących zwarte układy podobnie jak w osadzie fabrycznej Pruszkowa, charakteryzowała się w większości przypadków skromnym wykończeniem i typowym dla tego typu obiektów niskim standardem. Deficyt mieszkaniowy spowodował, że na potrzeby pracowników wzniesiona została także w latach 1900-1904 kolonia domów robotniczych przy ul. Harcerskiej tworząca później osiedle Utrata - na terenie dzisiejszego Piastowa. Analogiczne względy spowodowały również adaptację na cele mieszkaniowe usytuowanego w sąsiedztwie warsztatów budynku tzw. Papierni (przeznaczony pierwotnie do produkcji tapet, nigdy nie uruchomionej).
W roku 1900 powstała przy warsztatach napraw wagonów 2-klasowa szkoła mieszcząca się najpierw we wspomnianej "Papierni" przy ul. Długiej 1, a następnie przy ul. Szkolnej 14.  W 1906 roku szkołę rozbudowano i zorganizowano ochronkę oraz szkołę gospodarczą dla dziewcząt. Przy warsztatach zorganizowano również w roku 1910 trzyklasową szkołę handlową istniejącą do 1915 roku. Następnie w budynku zorganizowano sierociniec dla sierot wojennych, a w roku 1931 budynek nabyła Matka Jaroszewska dla zgromadzenia sióstr samarytanek na zakład wychowawczy dla chłopców z lekką niepełnosprawnością intelektualną.

W latach 1896 - 1898 powstaje realizowane przez Piotra Ferdynanda Hosera wzorcowe gospodarstwo ogrodnicze specjalizujące się w hodowli drzew owocowych i ozdobnych. Zespół zabudowy powstał   wg projektów Czesława Domaniewskiego i składał się z kilku budynków gospodarczych, willi Piotra Ferdynanda Hosera oraz parku zaprojektowanego przez Waleriana Kronenberga i Teodora Chrząńskiego. Równocześnie ze szkółką roślin chcąc wykorzystać koniunkturę budowlaną Piotr Hoser założył w 1897 r. cegielnię   oraz fabrykę pilników przy obecnej ul. Mostowej.



  W Tworkach w roku 1882 zakupiono od Franciszka Kryńskiego część folwarku  o powierzchni 58 ha i rozpoczęto budowę szpitala dla umysłowo chorych. Szpital oddano do użytku w roku 1891. Szpital składał się z 12 oddzielnych budowli, posiadał oświetlenie elektryczne i został wyposażony w nowoczesną aparaturę i sprzęt medyczny. W skład personelu lekarskiego w chwili otwarcia wchodził dyrektor Władimirowicz Nikołajewicz Charadin oraz czterech lekarzy Polaków i trzech Rosjan. Szpital dysponował 420 łóżkami i nosił nazwę "Warszawska Lecznica dla Obłąkanych."  Po uruchomieniu szpitala ludność wsi wzrosła ze 150 do 1000 osób. W roku 1906 oddano na terenie szpitala cerkiew, którą w okresie międzywojennym przebudowano na kościół katolicki. W okresie międzywojennym szpital się rozbudowuje. Ilość łóżek wzrasta do 1500. W roku 1924 założono szpitalny cmentarz. Po wojnie przydzielono szpitalowi okoliczne majątki, w których rozpoczęto uprawy, hodowlę i zagospodarowanie stawów. Powstały filie szpitala (Seroki, Komorów, Pęcice, Paprotnia - w sumie 400 łóżek) i przyszpitalne gospodarstwa pomocnicze. Powstaje oddział odwykowy i neurologiczny. W 1965 roku liczba łóżek wzrasta do 1850. Personel szpitala liczy 755 osób. Szpital rozwija działalność naukową i współpracę zagraniczną. Do szpitala przyjmowanych jest rocznie 5,5 do 6 tys. pacjentów. Teren szpitala tworzy miasteczko ze sklepami, kościołem, cmentarzem i punktami usługowymi.
Więcej informacji i zdjęć na stronie szpitala.

Na terenie Pruszkowa liczba mieszkańców wzrosła z ok. 150 – w połowie XIX wieku – do ponad 500 w 1888 r. Dogodna dzięki kolei dostępność komunikacyjna dla mieszkańców Warszawy sprawiła, że jeszcze przed powstaniem pierwszych zakładów przemysłowych Pruszków stał się miejscowością letniskową mieszkańców Warszawy. Budownictwo letniskowe, wznoszono na rozparcelowanych terenach podworskich, wzdłuż biegnącej do przystanku kolejowego drogi – dzisiejszej ul. Kościuszki. Powstał wówczas założony przez Jana Bersohna park z oranżerią, zaprojektowany przez Karola Spermana, letniskowa „Willa Anielin” z otaczającym ją drzewostanem i stawami oraz wzniesiona w 1867 r. okazała letnia rezydencja Ignacego Więckowskiego z założeniem parkowym – obecny Pałacyk Sokoła.
Wieś przekształca się w osadę.
Dzięki atrakcyjnym cenom gruntów i dobremu położeniu powstają fabryki, m.in: w 1878 r. Wytwórnia Farb i Lakierów J. Nowaka, w 1879 r. Odlewnia Zelaza A. Rotsteina, Cegielnia Abramshona i Dittmana później Cegielnia A. Potulickiego, w 1880 r. Fabryka Fajansów J. Teichfelda, w 1881 r. Tow. Akc. Wyrobów metalowych J. Troetzera, w 1889 r. rozpoczyna produkcję fabryka maszyn M. Rudnickiego i A. Kuczyńskiego, w 1891 r. Fabryka Ołówków i kredek St. Majewskiego. W 1903 roku, na miejscu założonej w 1889 roku fabryki esencji octowej  Mordki Lublinera i Salomona Fordońskiego, powstała fabryka ultramaryny "Sommer i Nower" zatrudniająca później 100 pracowników - zamknięta w latach 60-tych.

W 1905 roku wybudowano jednopiętrowy budynek dla szkoły elementarnej założonej w 1895 roku. Jego fundatorami byli Antoni hrabia Potulicki oraz Zarząd Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Ołówków Stanisława Majewskiego. 14 października 1917 roku, podczas obchodów setnej rocznicy śmierci Naczelnika, szkoła przyjęła imię Tadeusza Kościuszki.  W 1931 roku rozpoczęto rozbudowę budynku, a już 20 grudnia 1931 roku odbyło się poświęcenie gmachu, w którym do dziś mieści się liceum, którym szkoła stała się w 1951 roku.
W 2006 roku zakończono rozbudowę omówionego wcześniej Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki i w 55 rocznicę powstania  otrzymało pełnowymiarową salę gimnastyczną, cztery nowe sale lekcyjne oraz gabinety psychologa i pedagoga.


W latach 90-tych powstała również szkoła elementarna przy fabryce fajansu, mieszcząca się przy zbiegu ul. Ceramicznej i Prusa, a w 1903 szkoła przy fabryce ołówków mieszcząca się przy ul. Ołówkowej 4.


W 1907 roku Karol Rattner  przy ul. Niecałej założył fabrykę farb drukarskich. Została ona przeniesiona z Sosnowca. Karol Rattner pochodził z Rosji, studia chemiczne ukończył w Niemczech uzyskując tytuł doktora. W latach 30-tych sprzedał fabrykę a sam był jej zarządcą. W roku 1937 pobudowano nową fabrykę farb drukarskich przy ul. Wolskiej (dzisiejszy Piastów) zatrudniającą 40 osób.

W roku 1908 rozpoczęto budowę kościoła św. Kazimierza wg projektu Czesława Domaniewskiego. Monumentalna świątynia usytuowana została na wyodrębnionym, obszernym placu, który tworzą dzisiejsze ulice Kościelna, Hubala, Kraszewskiego i Berenta. Wówczas było to miejsce pomiędzy zespołem dworskim Potulickich, a zabudową mieszkaniową terenów przy fabryce Teichfelda. Kościół z okoliczną zabudową tworzył nowe centrum Pruszkowa, które taki charakter utrzymało w znacznej mierze do dzisiaj.

W 1913 r. łącznie w Pruszkowie, Żbikowie i Tworkach żyło już 15 tys. osób, a 21 zakładów zlokalizowanych na ich obszarze zatrudniało 2200 pracowników, największym zakładem  były Warsztaty Naprawy Wagonów.
W 1913 roku wieś Pruszków postanowiono zelektryfikować.
W 1914 roku rozpoczęła działalność prowizoryczna elektrownia o mocy 90 kW zasilająca 350 żarówek.
 
Wybuch I wojny światowej przerwał okres koniunktury i szybkiego wzrostu gospodarczego. Ponadto prowadzone w dniach 12 - 18 października 1914 r. działania wojenne, a szczególnie ostrzał niemieckiej artylerii doprowadziły do znacznych zniszczeń i strat materialnych. Oba niedawno wzniesione kościoły w Żbikowie i Pruszkowie były poważnie uszkodzone. Zniszczony został dworzec kolejowy i wiele domów mieszkalnych w tym m. in. willa Zielińskich w parku Anielin, wszystkie budynki w Parku Bersohna. Uszkodzenia poniósł pałacyk Sokoła (wówczas użytkowany przez Stowarzyszenie Księży Emerytów), szpital w Tworkach oraz większość funkcjonujących w Pruszkowie budynków fabrycznych, w tym fabryka ołówków "Majewskiego", fabryka wyrobów fajansów Teichfelda (późniejszy Porcelit), fabryka rur Troetzera (późniejsze zakłady "Mechaników", elektrownia i młyn nad Utratą.
Kolejne straty nastąpiły w 1915 r. wraz z ewakuacją Rosjan i okupacją niemiecką, na wschód wywiezione zostały wyposażenia fabryk – warsztatów kolejowych, fabryki ołówków, wyrobów metalowych i pilników. Obowiązkiem wyjazdu do Rosji zobligowani byli także kolejarze ze Żbikowa (ok. 2000 osób) co doprowadziło do opustoszenia w całości wielu domów. Ewakuowano również w głąb Rosji cały szpital tworkowski  (pacjentów, personel, majątek ruchomy), a w części szpitala utworzono więzienie i szpital wojskowy,

W  1916 roku, okupacyjne władze niemieckie utworzyły miasto Pruszków. W skład miasta Pruszków weszła dotychczasowa osada fabryczna, jak mówiło się o Pruszkowie, i okoliczne wsie: Wyględówek, Tworki i Józefów oraz Żbików, Żbikówek i Pohulanka. Historyczne miejscowości to:  Żbików, Tworki i Pruszków, pozostałe powstały po oddaniu do użytkowania w 1845 roku kolei. Obszar nowo utworzonego miasta wynosił 1650 ha i liczył 8 578 mieszkańców. Niemieckie władze okupacyjne powołały samorząd tj. radę miejską. Pierwsze wybory odbyły się 4 maja 1917 roku. W skład Rady Miejskiej wchodzili: burmistrz jako przewodniczący, ławnicy i radni miejscy. Miasto posiadało kilka ulic o gęstej zabudowie i domy porozrzucane wzdłuż polnych dróg. Jedna ulica posiadała nawierzchnię brukową, pozostałe były gruntowe. Kanalizację stanowił wyłożony kamieniami rów wzdłuż głównych ulic: Starowiejskiej (późniejszej Kościuszki) i Warszawskiej (późniejszej Prusa), którym do Utraty ściekały nieczystości wylewane przez fabryki i mieszkańców pobliskich domów. W mieście panował głód i bezrobocie, gdyż z fabryk maszyny, urządzenia i surowce wywieźli okupanci. W dniu 11 listopada 1918 roku Polska Organizacja Wojskowa rozbroiła niemiecki garnizon, bez ofiar i rannych i nastała wolność, która jednak nie rozwiązywała problemów - pozostawała jedynie nadzieja. W grudniu 1918 roku POW przekazała władzę cywilnej administracji. Zaczęła nadchodzić amerykańska pomoc żywnościowa. W maju 1919 roku już 15 tys. osób korzystało z kartek żywnościowych. Uruchamiano szkoły i przystąpiono do odbudowy fabryk.
 
W 1917 roku uruchomiono ponownie miejscową elektrownię z jedną maszyną parową (lokomobilą) o mocy 150 KM napędzającą trójfazową prądnicę o mocy 100kW. W 1919 roku Ministerstwa Skarbu oraz Przemysłu i Handlu powołały spółkę do rozbudowy tej elektrowni, a głównymi udziałowcami były: koncern energetyczny " Siła i Światło", Bank Kredytowy w Warszawie i Bank Handlowy w Warszawie. W 1920 roku zakończono wznoszenie budynków, a w 1924 roku uruchomiono Okręgową Elektrownię z  czterema kotłami parowymi i dwoma turbinami o łącznej mocy 8,5 MW. Wraz z zapotrzebowaniem wzrastała moc elektrowni. W roku 1928 wynosiła 16.5 MW a w roku 1932 - 31.5 MW. Załoga elektrowni w 1925 roku liczyła 139 pracowników a w 1939 - 184. Liczba odbiorców przemysłowych w 1938 roku wynosiła 1136, w tym Państwowa Fabryka Karabinów, Polskie Zakłady "Skody", Fabryka Samochodów "Ursus", Fabryka Kabli w Ożarowie, warszawski węzeł kolejowy, "Polskie Radio" w Raszynie.
W momencie wybuchu II wojny światowej w elektrowni zainstalowane były 4 turbozespoły i 10 kotłów parowych o łącznej wydajności 230 t/h. Po przejściowym spadku produkcji wywołanej działaniami wojennymi, później produkcja wzrosła z 77,3 tys. MWh w 1938 roku do  110,5 MWh w 1943 roku. Zatrudnienie zwiększono do 700 osób, chroniąc wiele osób przed wywiezieniem na przymusowe roboty do Niemiec. W roku 1941 na terenie elektrowni powstał oddział AK liczący 45 osób o kryptonimie "Nenufar", który w ramach akcji "Burza" w dniu wybuchu Powstania Warszawskiego 1 sierpnia 1944 roku zdobył elektrownię rozbrajając zaskoczoną niemiecką załogę liczącą 15 osób. Żołnierze Wermachtu i Gestapo posługując się wozem pancernym zajęli tego samego dnia ponownie zakład. Część powstańców z rannymi zdołała się wycofać, część aresztowano, a jednego rozstrzelano na rampie kolejowej. W styczniu 1945 roku Niemcy zaminowali elektrownię używając 25 bomb lotniczych i 10 skrzyń dynamitu i 16 stycznia wysadzili będącą w ruchu elektrownię, wyprowadzając wcześniej załogę. Zniszczenia szacowano na 67-80 %.
W 1947 roku elektrownia przeszła na własność państwa. Odbudowę zakończono w 1953 roku i osiągnęła ona moc 38 MW. W roku 1959 nastąpił rozruch elektrociepłowni oraz rozpoczęto produkcję pary technologicznej. W latach późniejszych elektrociepłownia przechodziła różne zmiany organizacyjne i modernizacyjna. Moc cieplna EC Pruszków wynosi 186,21 MWt łącznie dla wody i pary technologicznej, a zainstalowana moc elektryczna - 9,1 MWe. (2011r).
W latach 90-tych wybudowano nieopodal Pruszkowa we wsi Moszna elektrociepłownię Pruszków II. Nie oddano jej jednak do użytkowania. W roku 2004 zdemontowano rurociągi, a w roku 2008 widoczne na zdjęciu budynki. Pozostały 256-cio metrowy komin służy jako konstrukcja pod anteny, natomiast w zalanych piwnicach ćwiczą nurkowie.
W 2008 roku MLP zakupiła tu 72 ha gruntu i buduje MLP Pruszków II. Zobacz niżej MLP Group SA.
 


  W roku 1919 przystąpiono do odbudowy warsztatów naprawczych taboru kolejowego. W okresie międzywojennym stale modernizowane i powiększane (do obszaru 53 hektarów) urosły do rangi wiodących warsztatów w warszawskim okręgu PKP. W 1939 r. zatrudniano w nich 1300 osób, były tym samym największym przedsiębiorstwem w Pruszkowie.
 W czasie okupacji hitlerowskiej warsztaty stały się zakładem o znaczeniu strategicznym ze względu na zaopatrzenie frontu i obsługę niemieckiego transportu wojennego. Zatrudnienie wzrosło aż do 5 tys. pracowników. W 1944 r., w miarę postępowania klęsk Niemców na frontach, zakład zamknięto, a jego wyposażenie wywieziono do Rzeszy.
 W opuszczonych pruszkowskich warsztatach kolejowych Niemcy zorganizowali obóz przejściowy Dulag 121  przeznaczony dla wysiedlanych mieszkańców Warszawy. Niemal każdego dnia do Pruszkowa przybywały pociągi wypełnione tysiącami warszawiaków. Liczba przywożonych do obozu dochodziła do 45 tys. dziennie. Wysiedleni przebywali w obozie od dwóch dni do tygodnia. W sumie przez Dulag 121 przeszło ok. 340-410 tys. ludzi (niektóre źródła mówią nawet o 500 tys.) choć jednocześnie przebywało tam maksymalnie 75 tys. osób (czyli znacznie więcej niż liczy ludność całego Pruszkowa).
Po zakończeniu wojny warsztaty rozpoczęły funkcjonowanie jako Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego i po raz kolejny stały się największym zakładem w Pruszkowie. W 1969 r.  nadano im imię zmarłego przywódcy komunistycznego Wietnamu - Ho Chi Mina [czyt. ho szi mina]. ZNTK nie przetrwały przemian ustrojowych po 1989 roku,  stale spadała liczba zamówień, redukowano zatrudnienie. W 1999 r., po ponad stu latach istnienia, zakład został ostatecznie zlikwidowany. Obecnie na terenie dawnego ZNTK znajduje się park logistyczny MLP Pruszków I . Zobacz niżej.
Do ZNTK należał również Dom Kultury Kolejarza przy ul. Bolesława Prusa 10, wybudowany w latach 1936-39 ze składek ZZK, przekazany następnie w roku 1974 załodze ZNTK przez Zarząd Główny Zw. Zaw. Kol. Rozebrany w 2004 roku pod budowę bloku biurowo - mieszkaniowego nazwanego osiedle "Pasaż" posiadające 92 lokale mieszkalne i 10 lokali użytkowych.


MLP Group SA. W roku 1998/99 Spółka Cajamarca Holland B.V. przejęła udziały  w Zakładach Naprawy Taboru Kolejowego i nowa spółka MLP Group rozpoczęła realizację parku logistycznego MLP Pruszków I. Na terenie 43 ha wybudowano 170 tys. mkw. powierzchni magazynowo-produkcyjnej. Mieści się tu ponad 50 firm produkcyjno magazynowych zatrudniających około 2500 osób. Wspomniana spółka Cajamarca Holland B.V. jest akcjonariuszem  większościowym posiadającym 57 % akcji i jest spółką prawa holenderskiego prowadzącą działalność deweloperską. Jednostką dominującą Grupy najwyższego szczebla jest Israel Land Development Company Ltd. ( z siedzibą w Tel Awiwie w Izraelu).
Grupa w 2008 roku zakupiła kolejne grunty około 72 ha na nowy park magazynowy MLP Pruszków II w Mosznie po dawnej elektrociepłowni Pruszków II, gdzie wybudowano 81 tys. mkw. powierzchni magazynowo - produkcyjnej, a docelowa powierzchnia to 285 tys. mkw.
MLP Group prowadzi obecnie 8 operacyjnych parków logistycznych w Polsce, a łącznie zarządza 16 parkami logistycznymi w Europie. Siedziba MLP Group mieści sie w Pruszkowie.
Działalność firmy polega na budowie i wynajmowaniu powierzchni produkcyjno-magazynowych dostosowanych do indywidualnych potrzeb najemców. Obiekty zlokalizowane są w pobliżu dużych aglomeracji miejskich i węzłów drogowych. Więcej na stronie MLP Group.


W roku 1920 Stowarzyszenia Mechaników Polskich w Ameryce, założone, przez przebywających tam emigrantów, dla odbudowy przemysłu w powojennej Polsce, zakupiło min. w Pruszkowie zdewastowaną w czasie wojny fabrykę Traetzera założoną w 1881 roku, w której uruchomiono produkcję obrabiarek. Juz w 1920 roku wyposażono fabrykę w amerykańskie maszyny, a polską kadrę techniczną zasilili emigranci decydujący się na powrót do Polski. W 1921 roku zorganizowano również szkołę zawodową przemysłu metalowego. W początkowym okresie fabryka zatrudniała około 300 pracowników, a już w 1936 roku 760 pracowników. W Pruszkowie produkowano różne typy tokarek, szlifierek i frezarek, a także narzędzia do skrawania metali.
W okresie II woj. światowej Fabryka Obrabiarek Mechanicy pracowała dla okupanta, który wycofując się w nocy z 11 na 12 stycznia 1945 roku wysadził w powietrze część zabudowań i wyposażenia fabryki. Po wojnie odbudowano zakład, który dalej rozwijał produkcję. Przemiany ustrojowe doprowadziły do powolnego upadku fabryki i jej ostatecznej likwidacji w 2004 roku. Na miejscu Fabryki powstaje osiedle Nowe Miasto Pruszków.



Osiedle Nowe Miasto Pruszków powstaje u zbiegu ulic Stalowej i Sienkiewicza na miejscu dawnej fabryki obrabiarek. Docelowo osiedle ma składać się z dziewięciu budynków, w których znajdzie się około 830 mieszkań. Więcej na stronie nowemiastopruszkow.


W roku 1949 przy Fabryce  Obrabiarek Mechanicy  wyodrębniono Centralne Biuro Konstrukcyjne Obrabiarek. Do roku 1970 biuro konstrukcyjne przekształciło się w ośrodek badawczo-rozwojowy i w tym roku zakończyło przeprowadzkę do nowego kompleksu budynków przy ul. Staszica 1. Tu na terenie przyległym do fabryki obrabiarek wybudowano 7-piętrowy biurowiec, dwupiętrową przewiązkę łączącą biurowiec z  halą budowy prototypów. W latach 80-tych pracowało tu około 800 pracowników. W latach przemiany w wyniku ograniczenia finansowania z budżetu i spadku zamówień, Centrum Badawczo Konstrukcyjne Obrabiarek podzieliło los innych zakładów, a zatrudnienie zmalało do 50 pracowników w 1996 r. W 2013 roku nastąpiła prywatyzacja zakładu, a akcjonariuszem większościowym został GLIMAG Sp. z o.o. producent przekładni i kół zębatych z Gliwic.  W biurowcu mieści się obecnie Urząd Skarbowy.


 W roku 1921 w niewielkim domu czynszowym przy ul. Narodowej 23 otwarto szkołę średnią im. T. Zana i już w pierwszym roku uczęszczało do niej 245 uczniów. W roku 1930 szkoła przenosi swoją siedzibę na ul. Klonową 4 (obecnie Daszyńskiego 6), gdzie mieści się do dnia dzisiejszego.
W latach 90-tych nastąpiła modernizacja budynku i wyposażenia klas. W 2015 roku przystąpiono do budowy nowej szkoły, którą otwarto 1 marca 2017 roku. Wejście główne znajduje się od ul. Obrońców Pokoju. Stary budynek wyburzono pod budowę hali sportowej i odkrytego boiska.

Na początku lat dwudziestych na obszarze miejskim Pruszkowa ukształtowały się cztery dzielnice o odrębnym charakterze zabudowy: Śródmieście, Żbików ze Żbikówkiem, Tworki i Gąsin.

W roku 1923 założono klub sportowy Znicz Pruszków.

W 1872 roku Jakub Teichfeld i Ludwik Asterblum, jak wspomniano wyżej, założyli Wytwórnię fajansu w Pruszkowie,  . Po 1903 r. wyłącznym właścicielem był Teichfeld. Przed 1914 rokiem zatrudnionych było około 200 pracowników. Dekoracje naczyń były dość skromne, głównie w postaci malatur wykonanych techniką stemplową. Przeważały ornamenty kwiatowo-owocowe oraz liście i gałązki. Ten dobry okres przerwał wybuch I Wojny Światowej, która zrujnowała fabrykę. W okresie międzywojennym nie udało się już osiągnąć takiego sukcesu, choć poszerzono asortyment o wyroby kaflarskie i ceramikę techniczną. Po II Wojnie Światowej fabryka została przejęta przez władze państwowe, a po zakończonej w 1956 roku rozbudowie i modernizacji zakładu, fabryka rozpoczęła produkcję porcelitu stołowego pod nazwą Zakłady Porcelitu Stołowego Pruszków. Fabryka została zlikwidowana w wyniku upadłości w 2001 roku.


Osiedle mieszkaniowe " Przy Pałacu "   na terenie fabryki Porcelit i realizowane jest przez międzynarodową grupę kapitałową Longbridge reprezentującą kapitał izraelski. Spółki tej grupy realizują projekty inwestycyjne z zakresu nieruchomości. Poza Pruszkowem budują osiedla mieszkaniowe w Warszawie, Poznaniu i Wrocławiu, przygotowują w Gdańsku, Gdyni i Bydgoszczy, a zakupili łącznie kilkadziesiąt gruntów pod inwestycje.
Osiedle Przy Pałacu realizowane jest w trzech etapach.
Pierwszy etap inwestycji, którego budowa zakończyła się w październiku 2008 r., składa się z 170 mieszkań usytuowanych w czterech budynkach z lokalami usługowymi i garażem podziemnym. Mieszkania o powierzchni od 31 m² do 107 m², wykończone w stanie deweloperskim bez podłóg i białego montażu.
II etap inwestycji składa się z 312 lokali mieszkalnych w metrażu od 32 m² do 122 m² oraz lokali usługowych. Miejsca postojowe zlokalizowane zostały w części podziemnej,
III etap zamykający inwestycję to około 338 lokali mieszkalnych, zlokalizowanych w kilku budynkach połączonych garażem podziemnym, w których przewidziano również lokale usługowo-handlowe. Łącznie na osiedlu będzie 820 lokali mieszkalnych. Więcej na stronie Longbridge.


W roku 1923 poświęcono odbudowane pawilony fabryki ołówków. Fabryka Towarzystwa Udziałowego Wyrobu Ołówków powstała w 1889 roku w Warszawie. Od 1894 r. funkcjonuje ona na działce między ul. Ołówkową i Obrońców Pokoju (dawniej Sokola później Cedrowa, gdyż z drewna cedrowego robiono ołówki). Fabryka powstała w budynkach, odkupionych od zbankrutowanej odlewni żelaza Adolfa Rothsteina, powstałej w 1879 r. Początkowo produkowano niewielkie ilości kredek i ołówków grafitowych. Duży popyt na te wyroby na początku XX wieku spowodował rozbudowę fabryki oraz poszerzenie asortymentu.
 W 1915 roku wybudowano podstawowe działy produkcyjne: graficiarnię, budynek montażu, stalówkownię oraz deseczkarnię.
Lata 1930 - 39 to największy rozwój fabryki. Oprócz wyrobów ołówkowych zaczęto produkować szereg artykułów biurowych, jak: linijki, pinezki, spinacze, obsadki i stalówki. W 1935 roku techniczne ołówki grafitowe Polonia 340 zostały uznane za najlepsze w świecie (na światowej wystawie w Paryżu). Produkcja wyrobów ołówkarskich wynosiła w 1938 roku ok. 36 milionów sztuk. Zatrudnionych było ogółem ok. 360 pracowników.
W 1948 roku fabryka została upaństwowiona i zmieniła nazwę na Pruszkowskie Zakłady Materiałów Biurowych. W 1995 roku nastąpiła prywatyzacja firmy na rzecz spadkobierców założycieli - rodzin Majewskich, Starzeńskich i Zaborskich i powrócono do nazwy Fabryka Ołówków "St. Majewski" S.A. Teren jej znacznie okrojono i przeznaczono pod zabudowę mieszkalną, rozbierając część hal fabrycznych i  stary dom właścicieli. W 2008 roku nastąpiła fuzja firm St. Majewski i Strzegomskich Zakładów wyrobów Papierniczych Unipap, dzięki czemu rozszerzył się asortyment i wzrosła jakość artykułów szkolnych i biurowych.
W 2014 roku, w 125 rocznicę powstania Fabryki, zakład przeniesiono do nowego budynku przy ul Kredkowej na Gąsinie.
Na miejscu starej fabryki powstaje osiedle mieszkaniowe Grafitowe.

Osiedle Grafitowe powstaje u zbiegu ulic Ołówkowej i Sienkiewicza budowane przez firmę EBB Nieruchomości Sp. z o.o.. Na terenie dawnej fabryki ołówków planowane jest pięć budynków 3 i 4 piętrowych z 300 mieszkaniami. Wraz z budową budynku nr 4 planowana jest rewitalizacja zabytkowych budynków cegielni A i B, w których znajdować się będą lokale usługowe. Planowane zakończenie inwestycji to 2020 rok.  Więcej na stronie EBB.


W roku 1924  ukończono budowę szosy z Warszawy do Pruszkowa.

 W 1925 roku w wyniku konkursu zmieniono nazwę miejscowości Utrata na Piastów.
 

W 1927 roku otwarto kino "Znicz".

Wspomniana już Spółka "Siła i Światło"  była inicjatorem, inwestorem i właścicielem Elektrycznej Kolei Dojazdowej. Pierwszy pociąg wyjechał na trasę 11 grudnia 1927 roku. Z Anglii sprowadzono 20 wagonów motorowych i 20 "przyczepnych". Była to pierwsza normalnotorowa i zelektryfikowana linia kolejowa w Polsce. Pierwotnie biegła w Warszawie ul. Nowogrodzką. W 1936 roku od ulicy Szczęśliwickiej WKD skierowano wzdłuż torów PKP do nowo wybudowanej stacji Warszawa Śródmieście WKD.
Obecnie spółka zarządza wydzielonym systemem kolei miejskiej wykonującym przewozy pasażerskie na linii kolei normalnotorowej na odcinku Warszawa Śródmieście WKD - Podkowa Leśna Główna - Grodzisk Mazowiecki Radońska, z odgałęzieniem Podkowa Leśna Główna - Milanówek Grudów . Jest to najstarszy działający obecnie w Polsce tego typu system transportu.  Z usług WKD korzysta codziennie średnio 25 tys. mieszkańców Warszawy i mazowieckich gmin, co daje łącznie ok. 6–9 mln przejazdów pasażerskich rocznie.


 W 1935 roku po 7-miu latach istnienia zlikwidowano szkołę handlową. Równocześnie w tym roku fundacja Nowera, współwłaściciela fabryki ultramaryny, nabyła dom przy ul. Niecałej 3, przyległy do domu modlitwy i po wykończeniu przeznaczyła na szkołę żydowską.

W 1936 roku przeprowadzono spis ludności, który ustalił, że Pruszków zamieszkuje 23.650 osób, w tym analfabetów 2.034  (tylko stare osoby), katolików 91,9%, żydów 5,5%, ewangelików 1,4%, innych 0,9%.  W mieście wypada 2,2 osoby na izbę, 34% mieszkań jest jednoizbowych, 40,6% - dwuizbowych, 17,1% - trzyizbowych. Jest 1.459 domów. 23% drewnianych, 923 domy posiadają elektryczność, 66 wodociągi, 101 kanalizację, 54 wodociąg, kanalizację i elektryczność. Ustępów w mieszkaniach było 82.

W 1937 roku powstaje fabryka Gąseckiego na Ołówkowej zatrudniająca 100 osób. Fabryka była filią fabryki Gąseckiego w Warszawie. Adolf Gąsecki w 1895 r. założył w rodzinnym Płocku laboratorium chemiczno-farmaceutyczne. W 1903 roku opracował recepturę Migreno-Norwosiny, którą produkował w płockim składzie aptecznym. W 1918 roku przeniósł produkcję do Warszawy, gdzie uruchomił produkcję specyfików przeciwbólowych "Kogutek". W 1926 r. wybudował kompleks fabryczny przy ul. Belgijskiej. Lek zarejestrowany był w 46 krajach w tym Stanach Zjednoczonych i Australii. Fabryka oprócz "kogutka" produkowała ponac 100 specyfików farmaceutycznych. W czasie wojny fabryka częściowo spłonęła, ale już kilka tygodni po wyzwoleniu ruszyła praca w pruszkowskiej Fabryce Farmaceutyczno-Chemicznej "Adolf Gąsecki i Synowie" Sp. Akc. W 1950 r. nad zakładem ustanowiono zarząd państwowy, który sprawowały Zjednoczone Zakłady Przemysłu Farmaceutycznego, Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione. Które po przekształceniach otrzymało nazwę Warszawskie Zakłady Zielarskie "Herbapol". Zobacz niżej Herbapol.

W 1937 roku szkoły pruszkowskie przyjęły 3700 uczniów, ale dla 120 zabrakło jeszcze miejsc.

W 1938 roku zakończono budowę szkoły im. H. Sienkiewicza. W czasie okupacji stacjonowały w niej wojska niemieckie. Po wojnie przystąpiono so rozbudowy szkoły. W latach 1995-97 dobudowano do starej części nowy budynek z przeznaczeniem na sale lekcyjne dla klas 1-3, świetlicę, stołówkę, kuchnię i szatnię. W roku 2002 oddano do użytku nowoczesne boisko szkolne.

  W okresie II wojny światowej Pruszków uniknął większych zniszczeń w wyniku działań wojennych. Celowe zniszczenia dokonywane były przez ustępujące wojska niemieckie. Najważniejszym wydarzeniem z tego okresu było utworzenie na terenie warsztatów naprawczych taboru kolejowego obozu przejściowego DULAG 121 (Durchgangslager 121) działającego od 6 sierpnia do 10 listopada 1944 r.
Straty wśród ludności Pruszkowa w okresie trwania okupacji niemieckiej wynosiły ok. 2600 osób, wśród nich eksterminacji uległa niemal cała społeczność żydowska (ok. 1600 osób). 17 stycznia 1945 roku Pruszków został wyzwolony spod okupacji niemieckiej i zajęty przez należące do koalicji antyhitlerowskiej oddziały Armii Czerwonej.
26 marca 1945 roku szesnastu przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego zaproszonych na rozmowy do Pruszkowa, do willi przy obecnej al. Armii Krajowej, zostało aresztowanych przez NKWD i wywiezionych do Moskwy.

W okresie powojennym Pruszków nadal rozwijał się jako ośrodek przemysłowy, stając się jednym z większych na Mazowszu. Nacjonalizacji uległy wówczas wszystkie istniejące fabryki i zakłady przemysłowe.
W 1949 roku założono w Warszawie przedsiębiorstwo państwowe "Centrala Zielarska przekształcone następnie w Warszawsie Zakłady Surowców Zielarskich z siedzibą przy ul. Kniewskiego 1.
W roku 1951  przeniesiono zakłady z Warszawy do Pruszkowa przekształcając je w Warszawskie Zakłady Zielarskie "Herbapol" z siedzibą w Pruszkowie. Zakłady posiadały Oddz. Terenowy w Strachówku k/Płońska, gdzie odbywal się skup i wstępna obróbka surowców zielarskich. W 2012 roku Warszawskie Zakłady Zielarskie "Herbapol Pruszków" urząd wojewódzki w drodze prywatyzacji sprzedał firmie Herbapol Lublin, który zobowiązał się utrzymać działalność statutową pruszkowskiego Herbapolu  przez 5 lat i utrzymać zatrudnienie przez co najmniej 48 miesięcy. Firma w tym czasie zatrudniała 180 osób..

W 1954 r. wzrosła liczba ludności, poprzez poszerzenie granic administracyjnych miasta o przylegające wsie. Deficyt mieszkaniowy spowodował od lat 50-tych budowę nowych, wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych.

W 1957 roku powstała Pruszkowska Spółdzielnia Mieszkaniowa, która w roku 1964 zrzeszała już ponad 1,5 tys. członków, a w roku 1970 ponad 4 tys. członków i tyle kandydatów. W latach 60-tych zabudowywano głównie śródmieście. Przyspieszenie budownictwa następuje w latach 70-tych.
W latach 70-tych powstaje  osiedle „Parkowe”, Wzdłuż ul. Kopernika przy parku Potulickich wybudowano 10 bloków mieszkalnych oraz bloki przy ul. Lipowej i Hubala. Wybudowano również szkołę, dwa przedszkola i żłobek oraz Spółdzielczy Dom Kultury wszystkie przy ul Hubala. Ponadto przy ul. Lipowej i Hubala powstały dwa ujęcia wody oligoceńskiej.

W latach 70-tych wybudowano zespoły mieszkaniowe przy Al. Wojska Polskiego i osiedle "Wyględówek" omówione na stronie krajoznawczej.

W latach 1978-86. powstało największe pruszkowskie osiedle Nowa Wieś obecne osiedle im. Stanisława Staszica.
W latach 90-tych powstało osiedle Bolesława Prusa.
Wg ostatnich informacji do zasobów PSM należy 11 700 mieszkań, w których zamieszkuje 8,3 tys. osób. Więcej na stronie PSM.

W 1962 roku oddano wiadukt nad torami PKP i zlikwidowano uciążliwy przejazd kolejowy na ul. 3-go Maja.

W 1963 roku otwarto nową szkołę im. Marii Konopnickiej w dzielnicy Gąsin, której  dzieci dotychczas uczęszczały do odległej szkoły nr 9 na Żbikowie. W wyniku zabudowy Gąsina i  zwiększonej liczby uczniów szkoła pracuje na zmiany. Postanowiono więc ją rozbudować. Do 2019 roku zostaną wyburzone budynki gospodarcze i wybudowany obiekt szkolny, a następnie zostanie wyburzony budynek szkolny i do 2020 roku zbudowane przedszkole wraz z zespołem kuchennym do obsługi całego kompleksu szkolnego, drogi dojazdowe i parking. Szkoła pomieści 725 uczniów w 31 pracowniach oraz 100 przedszkolaków.

W roku 1969 uruchomiono w Żbikowie mechaniczną oczyszczalnię ścieków, a w 1971 oczyszczalnię biologiczną.

Lata przemian po 1989 roku doprowadzają  przemysł w Pruszkowie do upadku. Ze starych zakładów ostaje się okrojona fabryka ołówków. Zabudowa fabryczna jest wyburzana pod osiedla mieszkaniowe bądź zagospodarowywana na inne cele. Zagospodarowanie terenów pofabrycznych omówiono powyżej przy poszczególnych zakładach.

 W roku 1993 na 16-to hektarowej działce powstaje fabryka telewizorów Daewoo. Siedem nowoczesnych linii produkcyjnych wytwarzało telewizory w 70% eksportowane, w tym 40% to sprzedaż pod innymi markami. Łączna powierzchnia hal produkcyjnych wynosiła 61 tys. mkw., a dziennie powstawało ok. 2 tys. telewizorów.  W 1999 roku, Daewoo będący drugim co do wielkości koncernem w Korei Południowej, zbankrutował. Przyczyną był kryzys ekonomiczny w Azji i złe zarządzanie. Prezes został oskarżony min. o oszustwa księgowe wartości 43 mld dolarów, i przemyt z kraju ponad 3 mld dolarów. Grupa Daewoo została zreorganizowana, a zakład w Pruszkowie znalazł się w spółce Daewoo Electronics (DE). W 2007 roku zakład zatrudniał 900 osób, a w 2009 roku rozpoczęto zwolnienia grupowe. Fizyczną likwidację zakładu rozpoczęto w  2012 roku.

Teren po Daewoo zagospodarował min. Panattoni Europe budując tam Park Logistyczny Pruszków II obejmujący 3 hale magazynowe o powierzchni 69 tys. mkw. powierzchni.
Nazwę Panattoni Park Pruszków I nosi park zlokalizowany w Ożarowie o powierzchni magazynowej 79 tys. mkw. oddany do użytkowania w 2009 roku składający się również z trzech hal.
Panattoni Europe jest częścią międzynarodowej Grupy Panattoni Development Company i jest deweloperem powierzchni przemysłowo-magazynowych przy dużych miastach i węzłach drogowych podobnie jak wyżej opisana MLP Group SA. Firma prywatna Panattoni została założona w 1986 roku w USA przez Carla Panattoni. W Polsce swoją działalność rozpoczęło w 2005 roku i zrealizowała projekty o powierzchni ponad 5 mln mkw. Więcej na stronie Panattoni Europe.

W 1984 roku otwarto szkołę podstawową przy ul. Jasnej na osiedlu Staszica, która w roku 2007 przyjęła jako patrona Kornela Makuszyńskiego.

W 1996 roku powstał oddział Nice w Polsce z siedzibą w Pruszkowie na Gąsinie. Nice to międzynarodowa grupa zajmująca się automatyka dla domu, posiada 20 oddziałów na świecie i sprzedaje swe produkty w 100 krajach. Na Gąsinie znajdują się biura polskiego oddziału, centralny magazyn zaopatrujący partnerów handlowych w Polsce. Tu znajduje się dział serwisu i obsługi technicznej oraz odbywają się szkolenia techniczne.

W roku 1998 utworzonoTowarzystwo Budownictwa Społecznego "Zieleń Miejska" Sp. z o.o. towarzystwo powstało na bazie dotychczasowego przedsiębiorstwa komunalnego. Jest to spółka gminna, której udziałowcami są gminy Pruszków, Milanówek, Brwinów i Grodzisk Maz. Spółka zajmuje się budownictwem mieszkaniowym i administruje ponad czterema tys. lokali mieszkalnych i ponad 150 lokalamii użytkowymi. Więcej na stronie TBS.


W latach 2008-11 powstaje na Gąsinie siedziba STRABAG Sp. z o.o. obejmująca kompleks sześciu dwupiętrowych  budynków z podziemnym garażem. STRABAG w Polsce jest częścią europejskiego koncernu budowlanego z siedzibą w Austrii realizującym na świecie ponad 15 tys. projektów rocznie. Na rynku polskim STRABAG rozpoczął działalność w 1987 roku od budowy hotelu Marriott. STRABAG zatrudnia ogółem 73 tys. osób w tym w Polsce 4,7 tys. STRABAG buduje autostrady i pozostałe drogi, centra handlowe, budynki publiczne, centra logistyczne i osiedla mieszkaniowe. W Pruszkowie STRABAG realizuje min. budowę Szkoły podstawowej nr 10,  Osiedle Przy Pałacu, Centrum Dziedzictwa Kulturowego, Oligo Park, siedzibę STRABAG, autostradę A2 Stryków-Konotopa z węzłami Nieborów, Wiskitki, Grodzisk, Pruszków, Konotopa. STRABAG oprócz centrali w Pruszkowie ma biura regionalne w Gdyni, Katowicach, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie.

W 2014 roku oddano ul. Pogodną, będącą przedłużeniem ul. Partyzantów do ul. Lipowej.

W 2014 roku zakończono również budowę osiedla Parzniew Miasto Ogród. Osiedle znajduje się na terenie gminy Brwinów przy ul. Działkowej, która jest  ulicą graniczną między Pruszkowem i Brwinowem. Osiedle zrealizowane zostało przez firmę Agroman Sp. z o.o.  i składa się z budynków 6-cio kondygnacyjnych, w tym jednej podziemnej. Budynki wyposażone są w windy od poziomu garaży.


W 2018 roku oddano do użytkowania Centrum Dziedzictwa Kulturowego u zbiegu Alej Jerozolimskich i ul. Bohaterów Warszawy. Obiekt połączy funkcje sportowo-rekreacyjne i kulturalne. W nowym trzykondygnacyjnym budynku swoją siedzibę będą miały: Centrum Kultury i Sportu, Miejski Ośrodek Kultury i Zespół Tańca Ludowego "Pruszkowiacy".

W 2018 roku otwarto również kompleks oświatowy w dzielnicy Bąki przy ul. Długosza i Jarzynowej obejmujący: Szkołę Podstawową nr 5 przy ul. J. Długosza, Przedszkole Miejskie nr 1 i Żłobek Miejski nr 5 przy ul. Jarzynowej.

 

Mapy topograficzne zamieszczone na stronie.

Mapa Królestwa Kongresowego z 1839 r. Po kongresie wiedeńskim i utworzeniu w 1815 r. podległego Rosji Królestwa Polskiego, w ramach szczątkowych form Wojska Polskiego jakie pozostawiono, powołano Kwatermistrzostwo Generalne i temu polecono sporządzenie map Królestwa Kongresowego. Prace rozpoczęto w 1822 r. i planowano je zakończyć 1836 r. Wojna rosyjsko - turecka a potem Powstanie Listopadowe, którego klęska przyniosła likwidację Królestwa Polskiego przerwały te prace. W 1833 r. dalsze prace podjął rosyjski Korpus Topografów Wojskowych, któremu pomagali dotychczas zaangażowani Polacy. Prace zakończono w 1839 r. Przy sporządzaniu map wykorzystano materiały rosyjskie, niemieckie i austriackie oraz polskie mapy różnych typów, w tym majątkowe, uzupełniane pomiarami w terenie. Mapy wykonano metodą szrafowania (drobnych kreseczek)
Legenda do mapy

Mapa z 1915 roku. W latach 1884 - 1916 Rosjanie sporządzili mapy w skali 1:21 000 (półwiorstówki) dla obszarów od granicy z Niemcami do 26˚30' Greenwich, a więc prawie całego obszaru zaboru rosyjskiego. Na ich podstawie wydano następnie mapy w skali 1 : 84 000 (dwuwiorstówki) - seria zwana Nowaja Topograficzeskaja Karta Zapadnoj Rossji. Niemcy na potrzeby swojej armii wydali je w skali 1:100 000 pod nazwą Karte des westlichen Russland. Niemcy zastosowali alfabet łaciński choć czasami pozostawiano napisy cyrylicą. Mapy wykonano metodą warstwicową. Jak policzono w czasie pierwszej wojny światowej wszystkie strony konfliktu zużyły 540 mln arkuszy map, w tym Niemcy 275 mln i Rosja - 130 mln.
Odnośniki do mapy zawierają tłumaczenie legendy i niemieckich znaków topograficznych.
 Legenda do mapy
Niemieckie skróty topogr.